sanskrit mein vilom shabd: संस्कृत भाषा के व्याकरण को बेहतर ढंग से जानने और इसकी समृद्धि को समझने के लिए विलोम शब्दों का अध्ययन अत्यंत आवश्यक है। विलोम शब्द न केवल भाषा की संरचना को स्पष्ट करते हैं, बल्कि शब्दावली को मजबूत और समझ को गहन बनाते हैं। इस लेख में, हम संस्कृत के प्रमुख विलोम शब्दों की सूची प्रस्तुत कर रहे हैं, जो आपकी भाषा ज्ञान को और समृद्ध बनाएंगे। पूरी जानकारी के लिए इस लेख को अंत तक ज़रूर पढ़ें।
विलोमार्थी शब्द किसे कहते हैं?
विलोम शब्द: अर्थ और महत्व
विलोम शब्द (Antonyms) वे शब्द होते हैं, जिनका अर्थ उनके विपरीत होता है। सरल शब्दों में कहें तो, जैसे ‘दिन’ का विलोम ‘रात’ होता है, उसी प्रकार ऐसे शब्द जो अवस्था, कार्य, समय, गुण आदि के आधार पर एक-दूसरे के उलटे अर्थ को दर्शाते हैं, उन्हें विलोम शब्द या विपरीतार्थक शब्द कहते हैं।
उदाहरण के लिए:
- आय का विलोम व्यय
- नवीन का विलोम प्राचीन
- आजादी का विलोम गुलामी
विलोम शब्द भाषा को अधिक स्पष्ट और अभिव्यक्तिपूर्ण बनाते हैं। ये न केवल भाषा की गहराई को दर्शाते हैं, बल्कि हमारी सोच और संचार को भी सशक्त बनाते हैं। विलोम शब्दों के इस लेख में, हम इनके महत्व और विभिन्न उदाहरणों पर विस्तार से चर्चा करेंगे। इसे अंत तक पढ़ें और विलोम शब्दों की उपयोगिता को गहराई से समझें।
![](https://exambaaz.com/wp-content/uploads/2023/10/sanskrit-vilom-shabd-list-1024x263.webp)
संस्कृत विलोम शब्दों की सूची (Vilom Shabd in Sanskrit)
नीचे दिए गए विलोम शब्दों को थीम के आधार पर विभाजित किया गया है, जिससे शब्दों को बेहतर ढंग से समझा जा सके। यह सूची केवल भाषा की जानकारी के लिए नहीं बल्कि व्यावहारिक रूप से भी उपयोगी है, क्योंकि हमने उदाहरण वाक्यों के साथ विलोम शब्दों का भी उपयोग किया है।
1. सामान्य विलोम शब्द (Common Antonyms)
शब्द | विलोम |
---|---|
दिन (दिनः) | रात (रात्रिः) |
अमृत (अमृतम्) | विष (विषम्) |
कृपा (कृपा) | अकृपा (अकृपा) |
जय (जयः) | पराजय (पराजयः) |
सुख (सुखम्) | दुःख (दुःखम्) |
ग्रीष्म (ग्रीष्मः) | शीत (शीतः) |
सत्य (सत्यः) | असत्य (असत्यः) |
उज्ज्वल (उज्ज्वलः) | तमस (तमसः) |
जीवन (जीवनम्) | मृत्यु (मृत्युः) |
आरम्भ (आरम्भः) | अन्त (अन्तः) |
आराधना (आराधना) | तिरस्कार (तिरस्कारः) |
उच्च (उच्चः) | नीच (नीचः) |
आदान (आदानम्) | प्रदान (प्रदानम्) |
उपकार (उपकारः) | अपकार (अपकारः) |
विद्या (विद्या) | अविद्या (अविद्या) |
अभय (अभयः) | भय (भयः) |
आलस (आलसः) | उद्योग (उद्योगः) |
अहिंसा (अहिंसा) | हिंसा (हिंसा) |
अवनि (अवनि) | अम्बर (अम्बरः) |
आदेश (आदेशः) | अवज्ञा (अवज्ञा) |
आलोक (आलोकः) | तम (तमः) |
अग्नि (अग्निः) | जल (जलम्) |
धर्म (धर्मः) | अधर्म (अधर्मः) |
मित्र (मित्रम्) | शत्रु (शत्रुः) |
उत्साह (उत्साहः) | निरुत्साह (निरुत्साहः) |
ईश्वर (ईश्वरः) | अनीश्वर (अनीश्वरः) |
दीप (दीपः) | तम (तमः) |
अन्न (अन्नम्) | निरन्न (निरन्नः) |
आलस्य (आलस्यः) | सक्रियता (सक्रियता) |
गमन (गमनम्) | आगमन (आगमनम्) |
महत्त्व (महत्त्वम्) | तुच्छता (तुच्छता) |
सुगंध (सुगन्धः) | दुर्गंध (दुर्गन्धः) |
मोक्ष (मोक्षः) | बंधन (बंधनम्) |
प्रकाश (प्रकाशः) | अन्धकार (अन्धकारः) |
हर्ष (हर्षः) | शोक (शोकः) |
आत्मा (आत्मा) | शरीर (शरीरम्) |
वाणी (वाणी) | मौन (मौनम्) |
आरोग्य (आरोग्यः) | व्याधि (व्याधिः) |
सम्पत्ति (सम्पत्तिः) | विपत्ति (विपत्तिः) |
आदर (आदरः) | निरादर (निरादरः) |
विद्या (विद्या) | अविद्या (अविद्या) |
स्पष्ट (स्पष्टः) | अस्पष्ट (अस्पष्टः) |
जाग्रति (जाग्रतिः) | निद्रा (निद्रा) |
स्वर्ग (स्वर्गः) | नरक (नरकः) |
लाभ (लाभः) | हानि (हानिः) |
शान्ति (शान्तिः) | अशान्ति (अशान्तिः) |
आश्रय (आश्रयः) | अनाश्रय (अनाश्रयः) |
उदार (उदारः) | संकीर्ण (संकीर्णः) |
प्रेम (प्रेमः) | द्वेष (द्वेषः) |
2. प्राकृतिक शब्दों के विलोम (Nature-related Antonyms)
शब्द | विलोम |
---|---|
अग्नि (अग्निः) | जल (जलम्) |
सूर्य (सूर्यः) | चंद्र (चंद्रः) |
थल (थलः) | जल (जलः) |
ग्रीष्म (ग्रीष्मः) | शीत (शीतः) |
उष्ण (उष्णः) | शीत (शीतः) |
पृथ्वी (पृथ्वी) | आकाश (आकाशः) |
पर्वत (पर्वतः) | सागर (सागरः) |
धूप (धूपः) | छाया (छाया) |
दिवस (दिवसः) | रात्रि (रात्रिः) |
संध्या (संध्या) | प्रातः (प्रातः) |
आकाश (आकाशः) | पाताल (पातालः) |
प्रगति (प्रगति) | अवनति (अवनति) |
उन्नति (उन्नति) | पतन (पतन) |
वसन्त (वसन्तः) | पतझड़ (पतझडः) |
मृदु (मृदु) | कठोर (कठोरः) |
शुष्क (शुष्कः) | आद्र (आद्रः) |
उजाला (उजाला) | अंधकार (अंधकारः) |
वायु (वायु:) | स्थिरता (स्थिरता) |
अचल (अचलः) | चल (चलः) |
ऊष्णता (ऊष्णता) | शीतलता (शीतलता) |
नद (नदः) | सागर (सागरः) |
वर्षा (वर्षा) | ग्रीष्म (ग्रीष्मः) |
पर्वत (पर्वतः) | समतल (समतलः) |
बिजली (बिजली) | ध्वनि (ध्वनि) |
हिम (हिमः) | जल (जलः) |
कुसुम (कुसुमः) | फल (फलः) |
पुष्प (पुष्पम्) | बीज (बीजः) |
वन (वनम्) | मरुस्थल (मरुस्थलः) |
जलप्रपात (जलप्रपातः) | निर्जल (निर्जलः) |
हिमालय (हिमालयः) | द्रव (द्रवः) |
नदी (नदी) | झील (झीलः) |
वृक्ष (वृक्षः) | घास (घासः) |
फल (फलः) | कुसुम (कुसुमः) |
आकाशगंगा (आकाशगंगा) | ध्रुव (ध्रुवः) |
अम्बर (अम्बरः) | पाताल (पातालः) |
समुद्र (समुद्रः) | पहाड़ (पहाड़ः) |
झरना (झरना) | जलाशय (जलाशयः) |
धूप (धूपः) | बादल (बादलः) |
मेघ (मेघः) | निरामय (निरामयः) |
हिमपात (हिमपातः) | वर्षा (वर्षा) |
नक्षत्र (नक्षत्रः) | ग्रह (ग्रहः) |
कमल (कमलः) | गुलाब (गुलाबः) |
पत्थर (पत्थरः) | धातु (धातुः) |
वृक्ष (वृक्षः) | लता (लता) |
रेगिस्तान (रेगिस्तानः) | पर्वत (पर्वतः) |
उपवन (उपवनः) | जंगल (जंगलः) |
3. भावनाओं के विलोम शब्द (Emotion-related Antonyms)
शब्द | विलोम |
---|---|
प्रेम (प्रेमः) | द्वेष (द्वेषः) |
आशा (आशा) | निराशा (निराशा) |
धैर्य (धैर्यम्) | अधैर्य (अधैर्यम्) |
सत्य (सत्यः) | असत्य (असत्यः) |
हर्ष (हर्षः) | शोक (शोकः) |
सुख (सुखम्) | दुःख (दुःखम्) |
शांति (शांति:) | अशांति (अशांति:) |
अहंकार (अहंकारः) | विनम्रता (विनम्रता) |
धैर्य (धैर्यम्) | असहनशीलता (असहनशीलता) |
मित्रता (मित्रता) | शत्रुता (शत्रुता) |
करुणा (करुणा) | क्रूरता (क्रूरता) |
प्रसन्नता (प्रसन्नता) | खिन्नता (खिन्नता) |
सद्भाव (सद्भावः) | दुर्भाव (दुर्भावः) |
नम्रता (नम्रता) | अहंकार (अहंकारः) |
उत्साह (उत्साहः) | नीरसता (नीरसता) |
श्रद्धा (श्रद्धा) | अविश्वास (अविश्वासः) |
साहस (साहसः) | भय (भयः) |
विश्वास (विश्वासः) | संदेह (संदेहः) |
कृपा (कृपा) | कठोरता (कठोरता) |
भक्ति (भक्ति) | अधर्म (अधर्मः) |
मित्रता (मित्रता) | शत्रुता (शत्रुता) |
धैर्य (धैर्यम्) | क्रोध (क्रोधः) |
करुणा (करुणा) | कठोरता (कठोरता) |
उदारता (उदारता) | स्वार्थ (स्वार्थः) |
संतोष (संतोषः) | असंतोष (असंतोषः) |
संयम (संयमः) | असंयम (असंयमः) |
विश्वास (विश्वासः) | अविश्वास (अविश्वासः) |
ईर्ष्या (ईर्ष्या) | प्रसन्नता (प्रसन्नता) |
अनुग्रह (अनुग्रहः) | दंड (दंडः) |
साहस (साहसः) | कायरता (कायरता) |
स्नेह (स्नेहः) | वैर (वैरः) |
वैराग्य (वैराग्यः) | आसक्ति (आसक्ति) |
अनुकंपा (अनुकंपा) | कठोरता (कठोरता) |
सत्य (सत्यः) | असत्य (असत्यः) |
आलस्य (आलस्यः) | उद्योग (उद्योगः) |
विनय (विनयः) | अभिमान (अभिमानः) |
सुख (सुखम्) | कष्ट (कष्टम्) |
संदेह (संदेहः) | विश्वास (विश्वासः) |
माधुर्य (माधुर्यः) | कटुता (कटुता) |
क्रोध (क्रोधः) | शांति (शांति:) |
उत्साह (उत्साहः) | थकान (थकानः) |
संतोष (संतोषः) | असंतोष (असंतोषः) |
स्नेह (स्नेहः) | द्वेष (द्वेषः) |
प्रसन्नता (प्रसन्नता) | खिन्नता (खिन्नता) |
कृपा (कृपा) | निष्ठुरता (निष्ठुरता) |
उत्सव (उत्सवः) | शोक (शोकः) |
दया (दया) | निर्दयता (निर्दयता) |
गर्व (गर्वः) | लज्जा (लज्जा) |
धैर्य (धैर्यम्) | अधैर्य (अधैर्यम्) |
क्या आपको और जानने की इच्छा है?
हमारे अन्य लेखों को पढ़ें: